نوروز قاجاری / بررسی ایین نوروز در زمان قاجار

نوروز قاجاری / بررسی ایین نوروز در زمان قاجار

ایرانیان باستان جشن نوروز را جشنی برای آغاز زایشی طبیعت و پیروزی نوروز زندگی بر تاریکی و مرگ می‌دانستند و با گذشت سالیان، آداب و رسوم مختلفی را بر جشن نوروز افزودند.

مذهب اسلام نیز جشن نوروز را به رسمیت شناخت و به واسطه مسلمان شدن ایرانیان در این مراسم، تغییراتی به وجود آمد و نوروز، هم در میان مردم و هم در میان حکومت‌های ایران اسلامی با علاقه و اشتیاق فراوان برگزار می‌شد. یکی از نمادهای استقبال ایرانیان از بهار را می‌توان در اشعار شعرای ایرانی به خوبی مشاهده کرد. از منوچهری و فرخی سیستانی تا صائب تبریزی و ملک الشعرای بهار در وصف هوای دل انگیز بهاری و آمدن نوروز اشعار زیبایی سروده‌اند.

ایران دوره قاجاری نیز به مانند دیگر دوره‌های تاریخی ایران، شاهد فرا رسیدن هر ساله بهار و برگزاری مراسم نوروزی آن بوده است. ادوارد براون که مقارن با ایام نوروز به شهر شیراز رسیده بود منظره نوروزی شیراز از تنگه ا… اکبر بی نظیر و باعث حیرت توصیف می‌کند و می‌نویسد:

… هرکس که اولین بار به شیراز می‌رود و از این نقطه اولین نگاه را به شهر می‌اندازد، منظره زیبایی می‌بیند که حیرت زده فریاد ا… اکبر سر می‌دهد. زیر پاهای ما، جلگه‌های سرسبز و حاصلخیزی دیده می‌شد که توسط کوه‌های کم ارتفاعی به رنگ بنفش احاطه شد بود و روی بعضی کوه‌های بلندتر هنوز برف مانده بود. نیمی از دشت از باغ‌های سرو پوشیده بود که در میان آنها گل‌های رز و درختان ارغوان و انواع گل‌های رنگارنگ به چشم می‌خورد که در این وقت از بهار همراه با سقف پوشیده از سبزه بازارها و گنبدها و مناره‌های فراوان بسیار زیبا و دلربا می‌کرد… از تنگه ا… اکبر به بعد جاده‌ای عریض و مستقیم تا درواز شهر امتداد دارد. برای رسیدن به دروازه باید از روی پل عریض و خوش ساختی بر بستر رودخانه که حتی در بهار هم آب نسبتا کمی در آن جریان دارد و فقط بعد از بارندگی‌های شدید، آب آن زیاد می‌شود در تابستان به کلی خشک است، عبور کرد، این بخش از جاده موجی از سرزندگی و خوشی در ما دمید، به دلیل وجود صدها نفر مردم خوشی و خرم که در این فصل سال با لباس‌های نو و تمیز برای استفاده از هوای عطرآگین و سبزه‌زارهای زیبا از شهر خارج شده بودند.

(یک سال در میان ایرانیان، ادوارد براون، ترجمه: مانی صالحی علامه، تهران، اختران، 1386، صص 288-287)

جیمز موریه نیز که در زمان برگزاری جشن نوروز در تهران بوده، از آداب و رسوم مردمی در جشن نوروز سخن می‌گوید و می‌نویسد که مردم در این روزهای عید لباس‌های نو دربر می‌کردند و عید را به هم تبریک می‌گفتند و مردم توانمند به تهیدستان کمک می‌کردند. جیمز موریه از انجام ورزش‌های گوناگون در روزهای جشن سخن می‌گوید. (سفرنامه جیمز موریه، جیزم موریه، ج ا، ترجمه ابوالقاسم سری، تهران، توس، 1386، صص 242-241) از جمله ورزش‌هایی که در ایام عید نوروز برگزار می‌شد، کشتی پهلوانی بود. پهلوان‌ها که به مدت یک سال در زورخانه‌ها مشغول تمرین بودند، تا برای چنین روزی آماده باشند، برای کسب مقام پهلوانی پایتخت به رقابت می‌پرداختند. مراسم کشتی در میدان توپخانه در حضور درباریان، مردم و سفرای خارجی برگزار می‌شد. کشتی گیران با به‌کارگیری قدرت بدنی و با اجرای فنون جالب و زیبای کشتی به رقابت با یکدیگر می‌پرداختند و هر پهلوانی که بر تمام رقبا غلبه می‌کرد، صاحب بازوبند پهلوانی پایتخت می‌شد.

نوروز قاجاری / بررسی ایین نوروز در زمان قاجار

مراسم اسب دوانی یکی دیگر از مراسم حکومتی مربوط به ایام نوروز بود. در روزهای نهم یا دهم نوروز این مراسم در بیرون شهر با تشریفات بسیار برگزار می‌شد و اسب‎های با نژاد اصیل که از اصطبل‌های دربار یا شاهزادگان و امرا آورده می‌شدند، به رقابت با یکدیگر می‌پرداختند و فردی که برنده مسابقه می‌شد، جایزه‌ای را که در کیسه قرار داشت، می‌گرفت و بر سر می‌نهاد و از میدان مسابقه خارج می‌شد. (سفرنامه پولاک، همان، صص 264-263)

مراسم نوروز در دوره قاجاریه با مذهب شیعه و عقاید مذهبی مردم امتزاج زیادی داشت؛ چنانکه ایام نوروز مقارن با آغاز حکومت امام علی (ع) و تعیین آن امام به امامت مسلمین در نظر گرفته شده بود. قاآنی شاعر درگاه فتحعلی شاه قاجار در این باره چنین سروده است:

رساند باد صبا مژده بهار امروز زتوبه، توبه نمودم هزار بار امروز

رسد به گوش دل این مژده‌ام زهاتف غیب که گشت شیر خداوند شهریار امروز

گروهی از مردم در این دوره به هنگام تحویل سال نو به امامزاده‌ها و بقاع متبرکه می‌رفتند تا به هنگام آغاز سال جدید در مکانی مقدس باشند و از خداوند بخواهند که سالی همراه با سلامتی و شادی نصیبشان کند و آنها را از زشتی‌ها و بدی‌ها دور کند و از نیکان و پاکان گرداند.

نوروز قاجاری / بررسی ایین نوروز در زمان قاجار

حتی حکومتگران دوره قاجاری نیز در ایام عید نوروز به زیارت اماکن مقدس می‌رفتند. اعتمادالسلطنه که یکی از پرنفوذترین رجال سیاسی ایران در دوره سلطنت ناصرالدین شاه بود، در کتاب روزنامه خاطرات خود نوشته که روز اول سال را به زیارت حضرت عبدالعظیم رفته است و سپس اضافه می‌کند. ((روز اول سال را به آداب دین گذراندم. در سال یک روز دین اقلا لازم است.)) (روزنامه خاطرات اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان اعتمادالسلطنه، به کوشش ایرج افشار، تهران، امیرکبیر، 1385، ص 159،) در این روزهای نوروزی مردم به زیارت اهل قبور همچنین دیدار از بزرگان خانواده، استادان، علما، رجال محلی و دیگر افراد سرشناس می‌رفتند و فرا رسیدن نوروز و سال جدید را به آنها تبریک گفته و برای رفتگان به هنگام تحویل سال نو، طلب آمرزش می‌کردند. صله ارحام و الترحام برای اموات، از وظایف دینی و اخلاقی مردم در ایام نوروز به شمار می‌آمد.

پایان مراسم نوروز به مانند سنت گذشتگان در روز سیزدهم نوروز بود که بدان سیزده به‌در اطلاق می‌شد ایرانیان در دوره قاجاری نیز مراسم مربوط به روز سیزده به در را با سنت‌ها و آداب و رسوم مختلف در دامن طبیعت به انجام می‌رساندند. بنابر پنداری که از روزگار باستان سرچشمه گرفته است، ایرانیان بر این باورند که جهت رهایی از خطرها و نامبارکی‌ها روز سیزدهم سال می‌بایست به طبیعت پناه ببرند؛ لذا خانواده‌های ایرانی به باغ‌ها و نواحی سرسبز اطراف شهرها می‌رفتند تا روز سیزده را به همراه یکدیگر در کنار سبزه و گل با شادی سپری کنند.

نوروز قاجاری / بررسی ایین نوروز در زمان قاجار

مراسم نوروز برای شاهان قاجاری نیز از اهمیت زیادی برخوردار بود، آقا محمدخان قاجار در نوروز سال 1174 ه.ش تاجگذاری کرد و تهران را به عنوان پایتخت خود برگزید. جشن نوروز در دوره سلطنت فتحعلی شاه نیز از اعتبار زیادی برخوردار بود. شاه قاجاری که هنوز خصلت ایلیاتی خود را حفظ کرده بود و از سوی دیگر سال‌های زیادی از سلطنت خود را به نبرد با روسیه گذراند، برای انجام مراسم عید به بیرون شهر می‌رفت و در آنجا اردو می‌زند و اعیان شهری و بزرگان لشکری و کشوری نیز به اردوی سلطنتی می‌پیوستند. در همان مراسم تحویل سال نو هدیه‌ها و پیشکش‌های ولایات مختلف از نظر شاه گذرانده می‌شد و از سوی شاه به افرادی که مورد توجه بودند، خلعت داده می‌شد. همچنین تیره‌های مختلف عشایر موظف بودند که بنابر استعداد و توانایی نظامی خود مقداری نیروی نظامی جهت قشون ایران بفرستند. از این روی نمایندگان قبایل در عید نوروز، به اردوی شاه می‌رفتند تا مشخص کنند که آیا در سال جدید سپاه ایران به کمک نظامی آنها نیاز دارد و تا زمان کسب تکلیف و گرفتن اجازه برای بازگشت در اردوگاه سلطنتی باقی می‌ماندند. (جیمز موریه، همان، صص 271-270)

در زمان سلطنت ناصرالدین شاه، مراسم نوروز در دربار برگزار می‌شد و اعتمادالسلطنه در خاطرات خود سال‌های پایانی سلطنت ناصرالدین شاه را به خوبی وصف کرده است. وی هر سال از وضعیت نامنظم مراسم سلام عید شکوه می‌کند و توصیفات وی به خوبی نشان می‌دهد که وضعیت دربار قاجاری به چه میزان آشفته بوده است و به تبع آن مشخص می‌شود که قاجارها در این زمان حتی در اداره یک جشن درباری نیز دچار مشکل بودند؛ چه برسد به اداره کشور که در وضعیت ناگواری قرار داشت.

گاه مراسم نوروز، مقارن با وقایع سیاسی می‌شد و حکومتگران و مردم از ایام نوروز برای پیش بردن مقاصد سیاسی خود استفاده می‌کردند.

نوروز قاجاری / بررسی ایین نوروز در زمان قاجار

حکومت قاجاری که عهدنامه ترکمانچای را حدود یک ماه پیش از نوروز با روسیه تزاری منعقد کرده بود. در ایام عید این عهدنامه را علنی کرد تا در زمان دید و بازدیدهای عید این خبر در میان عامه پخش شود و شادی روزهای عید از خشم عمومی مردم از بابت این قرارداد کاهش یابد و از طغیان عمومی علیه این قرارداد جلوگیری شود، از سوی دیگر در سال‌های پایانی سلطنت سلسله قاجاریه و در سال 1290 ه.ش مراسم رسمی نوروز در اعتراض به قرارداد استعماری 907 ام میان روس و انگلیس برگزار نشد و نوروز عزای ملی اعلام شد.

در مجموع نوروز در دوره‌ قاجاریه از اعتبار بسیاری برخوردار بود و طبقات مختلف اجتماعی در سرتاسر ایران مراسم نوروز را به عنوان جشن آغاز سال گرامی می‌داشتند و آن را جزئی از آداب، رسوم و فرهنگ خود و نمادی از هویت ایرانی خود به حساب می‌آوردند.

نویسنده : مهدی جواد زاده شهشهانی