رویداد فرهنگی یا معضل اجتماعی / آغاز به کار نمایشگاه بین المللی کتاب

رویداد فرهنگی یا معضل اجتماعی / آغاز به کار نمایشگاه بین المللی کتاب

نمایشگاه کتاب تهران طبق روال ساله‌های گذشته امسال هم در اردیبهشت ماه آغاز به کار کرده است. برگزاری چنین نمایشگاه سالانه‌ای شاید بتواند زمینه‌ای برای تحقق بازار رقابتی -یکی از محورهای مهم توسعهٔ جوامع-باشد. رقابت بر سر چاپ و ارائهٔ آثار بهتر در نمایشگاه کتاب ساز و کاری در این راستا است. این نمایشگاه با دور کردن حالت انحصاری از بازار کتاب به عنوان کالایی فرهنگی و محتوا محور، می‌تواند اثرات خوبی در تشویق نویسندگان حوزه‌های مختلف به فعالیت داشته باشد و از این طریق منجر به انباشت هر بیشتر منابع نوشتاری دانش در کشور شود. همچنین با ایجاد یک دوره ثمردهی مالی و استقبال عمومی (هرچند به صورت مقطعی) جلوی آسیب‌هایی مثل تیراژهای پایین نشرها را بگیرد و گامی در جهت اصلاح وضعیت انتشار کتاب بردارد. ارائهٔ کتاب‌ها در سطح نمایشگاهی با تشویق ناشرها به چاپ کتاب حداقل باعث می‌شود که به لحاظ تیراژ دوباره به سطوح بهتر چند سال گذشته نزدیک شویم.

چهره‌ای که ژانوسی است

 اما گذشته از این مسائل نمایشگاه کتاب هر ساله با انتقاداتی روبرو است. جز آنکه برگزاری چنین نمایشگاهی را می‌توانیم احتمالاً یک رویداد فرهنگی مثبت تلقی کنیم، بیان نقدهایی در جهت خلاف این گزاره نیز غیرمنطقی و دور از واقعیت نیست. شاید بتوان گفت در مورد نمایشگاه کتاب ما با چهره‌ای ژانوسی مواجه هستیم. چهره‌ای که به نظر زیباست اما با دقت بیشتر می‌توان به مشکلات آن پی برد. نمایشگاه کتاب فضایی فرهنگی به نظر می‌رسد که هر ساله تعداد کثیری از دوستداران کتاب و کتابخوانی را به خود جذب می‌کند. اما این همهٔ مسئله نیست. و تمام افراد حاضر در نمایشگاه کتاب را هم افراد کتابخوان تشکیل نمی‌دهند. شاید مراجعه به آمار سرانهٔ مطالعه در ایران (که بیشتر از چند دقیقه نیست) کارگر باشد. منطقی به نظر نمی‌رسد که تعداد افراد بازدید کننده از نمایشگاه، تعداد ناشران، کتب فروخته شده در نمایشگاه (در سالهای قبل) و سرانهٔ مطالعه با یکدیگر متناسب باشند. بالعکس مشاهدهٔ تمامی اینها در کنار یکدیگر ما را به سمت این شبهه راهنمایی می‌کند که آیا ما واقعاً با نمایشگاهی فرهنگی که محل قرارگیری دوستداران کتاب است مواجهیم؟ گفتنی است که نمایشگاه کتاب نیز هم مانند بسیاری امورِ ظاهراً مثبتِ فرهنگی تبدیل به کارناوال و ظرفیتی برای مدیریت اوقات فراغت شده است. تا جایی که از نمایشگاه برگزار شدهٔ چند دورهٔ قبل، گزارشی در خبر بیست و سی تهیه شد با این مضمون که: نمایشگاه کتاب تبدیل به محل حضور دختران و پسران جوان و فضایی برای گذران اوقات آنها شده است.

رویداد فرهنگی یا معضل اجتماعی / آغاز به کار نمایشگاه بین المللی کتاب

اینکه چرا و چطور چنین اتفاقی افتاده است مسئلهٔ دیگری است اما می‌توان آنرا در حوزه فرهنگی و ارزشگذاری کژ و بی ریشهٔ رفتارها ارزشمند فرهنگی، همچنین در حوزه جامعه شناسی شهری و عدم تعبیهٔ جایگاه تفریح در شهرهای بزرگ توضیح داد. اما از دید دیگر؛ نمایشگاه کتاب به عنوان فرمی که زایندهٔ فرهنگ مثبت است تلقی می‌شود. اما جایگاه محتوا چیست؟ آیا تنها تعداد کتب فروخته شده و تعداد ناشران حاضر در نمایشگاه است که اهمیت دارد؟ یا اینکه محتوای کتب و میزان ارزش معنوی این کتب نیز تعیین کننده است؟ طبیعتاً شرایط رکود یا نابسامانی اقتصادی مُوَلد و حامی اثار ارزشمند فرهنگی نیست. زمینهٔ اقتصادی فعلی شرایطی را فراهم آورده که ناشر بیشتر از آنکه به دنبال چاپ اثری غنی و عمیق باشد، به دنبال تولید آثاری بگردد که استقبال توده‌ای بیشتری را در پی داشته باشد تا به سود مالی بیشتری برسد. نتیجهٔ این امر نیز رویارو شدن با نمایشگاهی است که آکنده از کتابهای کلیشه‌ای و نه چندان غنی است (به خصوص در حوزهٔ هنر).

حذف واسطه‌ها مثبت یا منفی؟

نگاه انتقادی اما باز هم می‌تواند در حوزهٔ اقتصادی ادامه پیدا کند. نمایشگاه کتاب تهران با عرضهٔ مستقیم کتاب به حذف واسطه‌ها می‌پردازد. این واسطه‌ها در واقع همان کتابفروشی های سطح شهرها هستند. که هر ساله با برگزاری نمایشگاه کتاب دچار کسادی و رکود می‌شوند. راه درست‌تر آن است که با تفکری سیستماتیک از اهرم‌های موجود، جهت تبادلِ اقتصادی بیشتر استفاده کنیم. اما ظاهراً در شرایط نامساعد اقتصادی و به واسطهٔ کاهش انسجام اجتماعی، ناشر به چرخش هر چه بیشتر چرخ فعالیت اقتصادی خود فکر می‌کند تا به توزیع منطقی آثار در سراسر کشور. به این ترتیب است که بسیاری تقاضا کنندگان برای دسترسی به کتاب مورد نظرشان باید خود را به این بنگاه بزرگی که سالانه برپا می‌شود برسانند. و به این ترتیب کتاب از یک ابژهٔ ظاهراً با ارزش فرهنگی به شئ اقتصادی تقلیل پیدا می‌کند که مانند دیگر تولیدات تنها با هدف سوددهی در خدمت ناشر قرار می‌گیرد.

رویداد فرهنگی یا معضل اجتماعی / آغاز به کار نمایشگاه بین المللی کتاب

حال آیا ما با رویدادی حامیِ فرهنگ مواجهیم یا با محل ظهور مشکلات اجتماعی-اقتصادی؟

رویداد فرهنگی یا معضل اجتماعی / آغاز به کار نمایشگاه بین المللی کتاب

نویسنده : حسین کاشف