نشان دادن ساز در تلوزیون
نمایش ساز در تلویزیون
پدیده‌ای که همواره شاهد آن هستیم این است که وقتی گروهی برای اجرا در برنامه‌های مختلف تلویزیونی و ملی حاضر می‌شوند، باید بدون ساز پا به استودیو بگذارند یا سازها را در پشت صحنه رها کنند و فقط لب بزنند. نمایش سازها در تلویزیون برای ایرانیان داخل کشور غیرمجاز و برای ایرانیان خارج از کشور مجاز است؛ چراکه شبکه‌های ایرانی داخل کشور که برای ایرانیان مقیم خارج از کشور فعالیت می‌کنند، سازها را به همراه گروه و اجرای زنده نشان می‌دهد؛ اما اگر همین گروه بخواهند برای شبکه‌های داخلی چون شبکه اول یا دوم سیما اجرا کنند، علاوه بر حذف سازها، اعضای نوازنده نیز باید حذف شوند و فقط خواننده مقابل دوربین بنشیند و لب بزند.
البته نمایش چندباره ساز در تلویزیون، فقط مختص برخی از سازهای مشخص بوده است. در تجربه‌های قبلی تلویزیون در نمایش سازهای موسیقی، معمولاً سازهای موسیقی سنتی و نواحی، بیشتر دیده می‌شود؛ بنابراین چنین تصور می‌شود که شاید روزی نمایش سازهای موسیقی سنتی و نواحی یا حتی سازی چون پیانو روی آنتن تلویزیون آزاد شود؛ ولی این اتفاق به‌سادگی برای سازهای موسیقی پاپ و راک نظیر سازهایی چون گیتار الکتریک و گیتار بأس نمی‌افتد. در حال حاضر تلویزیون حتی صدای سولوهای گیتار الکتریک را نیز از آثار موسیقی حذف می‌کند و برخوردی رادیکال با این ساز و هم‌نوعانش دارد.
آن‌چه به وضوح دیده می‌شود این است که عدم نمایش ساز، به عدم اجرای زنده موسیقی در تلویزیون منجر می‌شود و پدیده نچسب پلی‌بک را به‌وجود می‌آورد. در واقع خوانندگان تازمانی‌که گروه نوازندگان خود را نمی‌توانند همراه‌شان جلوی دوربین ببینند، ترجیح می‌دهند اجرای زنده نکنند؛ زیرا اجرای زنده همراه با ارکستر نیاز به ارتباط چشمی با همه اعضای ارکستر دارد و وقتی نوازندگان در پشت صحنه حضور پیدا کنند و خواننده جلوی دوربین، این ارتباط قطع می‌شود و در نهایت به اجرای زنده لطمه خواهد خورد؛ در نتیجه خیلی از خوانندگان پلی‌بک را به اجرای زنده بدون حضور نوازندگان ترجیح می‌دهند؛ البته این را همه می‌دانند که پلی‌بک چندان خوشایند هنر موسیقی نیست. خواننده معروفی را جلوی دوربین می‌بینید که بازیگر خوبی نیست و به هنگام پلی‌بک کردن اثر خودش، جوری اجرا می‌کند که ربطی به موسیقی پخش شده در استودیو ندارد. به‌طبع این اتفاق‌ها زیبنده خوانندگان بزرگ موسیقی کشور نیست.
احکام موسیقی
ابتدا از منظر شرع، نظر دو استاد حوزه علمیه قم را در این رابطه مرور خواهیم کرد. حجت‌الاسلام‌والمسلمین محسن غرویان (1392)، استاد برجسته حوزه علمیه قم می‌گوید: اگر موسیقی، موسیقی حلال باشد رؤیت آلات موسیقی اشکالی ندارد. خطوط قرمز در رسانه ملی مبنای مشخصی ندارد؛ اما اگر موسیقی، موسیقی حرام باشد، ابزار و آلاتی که این موسیقی حرام را تولید می‌کنند نیز از باب وسیله حرام هستند. موسیقی که لهوی باشد و انسان را به سمت گناه و شهوت سوق دهد، حرام است. موسیقی‌هایی که از تلویزیون پخش می‌شود، چنین شاخصه‌هایی ندارند و حلال است.
حجت‌الاسلام‌والمسلمین محمدتقی فاضل‌میبدی (1392)، از دیگر اساتید برجسته حوزه علمیه قم در همین راستا معتقد است: تماشای آلات‌موسیقی هیچ اشکالی ندارد و هرکه می‌گوید حرام است خلاف می‌گوید. موسیقی به‌ذات حرام نیست؛ چراکه آواز و پدیده‌ای الهی است؛ ولی اگر در جهات ضداخلاقی باشد حرام است. البته هرکاری حتی کار مذهبی، درصورتی‌که در جهت ضداخلاقی باشد حرام است. نمی‌شود یک چیزی حلال باشد، بعد بگویند ابزارش حرام است. وی در ادامه تأکید کرد: هیچ‌کس نگفته است نمایش ابزار و اداوت موسیقی حرام است. کسانی که در صداوسیما می‌نشینند و این خطوط قرمز را تعیین می‌کنند، یا می‌خواهند به اسلام آسیب بزنند و معاند این دین هستند یا جهل به اسلام دارند. اسلام واقعی این خط قرمزها را ندارد. زمانی مجسمه‌سازی در اسلام حرام بود چون نماد مجسمه‌پرستی محسوب می‌شد؛ اما امروزه پیکرتراشی در جهت هنر است و حرام نیست حتی اسلام آن را تشویق نیز می‌کند. همان‌طور که انسان از خط خوب، تذهیب و مینیاتور لذت میبرد، آواز خوب هم پدیده‌ای است که انسان از آن خوش‌اش می‌آید. اسلام هرگز با تنگ‌نظری مخالف این خوشی‌ها نبوده است.
در میان اهالی موسیقی نیز نظرهایی در مخالفت با عدم نمایش ساز در تلویزیون بیان شده است. میلاد کیایی (1394)، آهنگ‌ساز و نوازنده با سابقه سنتور می‌گوید: ۲۸ یا ۲۹ سال پیش بود که تهیه‌کننده‌ای (که امروز یکی از موفق‌ترین افراد در حوزه اقتصاد و هنر است) از شبکه دو با من تماس گرفت و از من خواست تا در برنامه‌ای زنده حضور پیدا کنم. من از تهیه‌کننده خواستم تا در آن برنامه ساز را نشان بدهد و به او گفتم شما هستید که باید به مسئولان خط بدهید، نه مسولان به شما. از او خواستم شهامت به خرج دهد. بالاخره برنامه شروع شد و من داشتم قطعه‌ای را در آواز ابوعطا اجرا می‌کردم که دوربین آهسته آمد و ساز را به‌طورکلی و با نمایی آهسته نشان داد. بعد از پانزده ثانیه به ناگاه برق‌ها را قطع کردند! به هرصورت ما در آن تاریکی از استودیو خارج شدیم و از شبکه هم اعلام کردند که این برنامه به‌دلیل نقص فنی پخش نشد. فردای آن روز تهیه‌کننده با من تماس گرفت و گفت: «خیالت راحت شد؟ همه ما را اخراج کردند!» دلم از این اتفاق سوخت و به او گفتم عیبی ندارد؛ اگر دری بسته شود به لطف خدا دروازه‌های دیگری به روی تو بازمی‌شود. ایشان هم اکنون از تهیه‌کنندگان موفق هستند. کیایی در ادامه می‌افزاید: شما قضاوت کنید… تلویزیون صحنه‌های قتل، خونریزی، چاقوکشی و حتی صحنه‌های استعمال موادمخدر را نشان می‌دهد اما ساز را نشان نمی‌دهد!»
رضا مهدوی
رضا مهدوی (1394)، دیگر کارشناس موسیقی کشور نیز در این رابطه می‌گوید: نشان‌دادن ساز، موضوعی فقهی و سیاسی نیست. باید دید مدیری که در صداوسیما حضور داشته و دارد، آیا جسارت طرح این موضوع را دارد؟ چطور در یک برنامه شبکه مستند به‌طورکامل ساز را نشان می‌دهند یا چطور در برنامه دیگری در شبکه جام‌جم این اتفاق تکرار می‌شود؟ اگر بحث فقهی بود، این اتفاق‌ها نمی‌افتاد. در شرع مقدس هم نیامده که نشان دادن یا ندادن ساز، مشکلی دارد. آن‌چه محل بحث است نوع موسیقی است که ارائه می‌شود و نمایش ساز مطرح نیست.
همایون شجریان
همایون شجریان نیز در سال 92 به انتقاد از این رویه رسانه ملی پرداخت و گفت: نمی‌دانم چرا حتی در برنامه اختصاصی «دستان» هم یک گلدان جلوی ساز می‌گذارند که ساز دیده نشود! شجریان ایمان دارد که اگر تصویر ساز از تلویزیون پخش شود، شرایط موسیقی کشور دگرگون می‌شود.
سهراب پورناظری
سهراب پورناظری، آهنگ‌ساز برجسته ایرانی نیز معتقد است: صداوسیما با نشان‌ندادن ساز، ضربه مهلکی به موسیقی زده است. ساز مهم‌ترین سلاح فرهنگی است که جلوی تهاجم فرهنگی را می‌گیرد. آرزوی من این است که مردم ما نام سازها را یاد بگیرند.
به نظر می‌رسد روزی سیاست پخش نشدن تصویر سازها از شبکه‌های تلویزیونی کشور تغییر کند و هم‌چنان که موسیقی‌های پاپ، راک و حالا گاه رپ (در برنامه‌هایی چون «خندوانه» و سایر برنامه‌های تلویزیونی) پس از گذراندن یک دوره حساس در تلویزیون پخش شدند و اتفاق خاصی نیفتاد، سازها نیز در سال‌های آینده جلوی دوربین این رسانه ملی ظاهر شوند و دوباره مشکل خاصی پیش نیاید. اگر قرار باشد یک روزی شرایط این‌طور شود و خود مدیران سازمان هم به این موضوع باور داشته باشند، چه بهتر که این اتفاق زودتر بیفتد تا نتیجه مثبت آن را موسیقی و به‌طورکلی فرهنگ کشور ببیند.
نویسنده : مجید صادق حسینی
دل فریب و گوش خراش / بررسی کارکرد موسیقی در میزان نشاط و فرهنگ
