بتاکاروتن چیست و چه مزایا و مضراتی دارد؟

بتاکاروتن یک ماده شیمیایی است که در جهان گیاه شناسی به عنوان یک ترپنوئید طبقه بندی می شود. اما در این پست قصد داریم شما عزیزان را با بتاکاروتن، منابع تامین کننده آن، میزان دز مصرفی بتاکاروتن، مضرات و مزایای آن آشنا کنیم. پس با زندگی سالم همراه باشید.

ترپنوئیدها یک بخش از مواد شیمیایی ارگانیک هستند. این واقعیت وجود دارد که بتاکاروتن به ایجاد رنگ در بسیاری از میوه ها و سبزیجات کمک می کند.

رنگدانه نارنجی در مواد غذایی مانند هویج بهترین اثر بصری کاروتن است. اما این ترکیب سبب رنگ زرد، قرمز و سبز بسیاری از مواد طبیعی دیگر نیز می شود. رنگ نارنجی درختان در پاییز  تحت تأثیر حضور کاروتن در غیاب کلروفیل قرار دارد.

پیش از تولید ویتامین A، بتاکاروتن توسط فعالیت یک آنزیم خاص به این ویتامین تبدیل می شود. بتا کاروتن می تواند از گیاه جدا شود یا به صورت مصنوعی تولید شود. روش استخراج کاروتن از گیاه به طور معمول توسط کروماتوگرافی ستونی تکمیل می شود.

در این فرآیند، از قطب ترکیبی بر اساس یک حلال غیر قطبی، برای جدا کردن کاروتنوئید از ترکیبات دیگر در میوه های غنی از بتا کاروتن استفاده می شود. شایع ترین منابع برای استخراج بتا کاروتن جلبک، قارچ و روغن نخل خام است. در مقابل، روش تولید β-کاروتن مصنوعی بسیار متفاوت است.

در ادامه این مطلب شما را بیشتر با بتاکاروتن آشنا خواهیم کرد.

جذب ویتامین A از طریق بتاکاروتن

از آنجایی که β-کاروتن یک نوع از ویتامین A است، بنابراین ارزش غذایی زیادی دارد. این ترکیب با استفاده از نفوذ غیرفعال به وسیله روده کوچک جذب می شود.

بازده جذب ویتامین A از β-کاروتن می تواند به طور گسترده ای متفاوت باشد. ولی عموما جذب آن بین ۹ تا ۱۲ درصد می باشد.

آنزیم ۱۵، ۱۵’-مونواکسیژناز برای جدا کردن مولکول تک بتا کاروتن به دو مولکول ویتامین A مورد استفاده قرار می گیرد. پس از این تفکیک مولکول کامل شده و ویتامین A می تواند برای تکمیل مزایای خود، توسط بدن استفاده شود. در واقع جذب این ماده ممکن است به روشی که برای استفاده و تهیه بتا کاروتن به کار برده می شود، متکی باشد.

بنابراین روش تهیه مواد غذایی یا مکمل می تواند جذب ویتامین را تغییر دهد. برخی مطالعات حتی به این ایده اشاره می کنند که ویتامین فقط می تواند در زمانی که از فرم طبیعی اش استفاده می شود به طور موثر جذب شود.  با این حال، این گزارش ها بی نتیجه است.

عوامل دیگری که بر جذب بتا کاروتن تاثیر می گذارند عبارتند از:

• اینکه آیا به صورت همزمان چربی نیز مصرف می شود یا خیر؟
• در نقطه جذب، میزان چربی بدن و β-کاروتن چقدر است؟

مقدار بتا کاروتن مصرف شده، خواص ماتریکس، ارتباط بین مولکول ها، گونه های کاروتنوئید و ژنتیک نیز می تواند در جذب این ماده موثر باشد. احتمالا این عوامل در تعامل با یکدیگر موجب افزایش جذب این ویتامین می شود.

فاکتورهای تبدیل می تواند در تعیین مقدار جذب ویتامین A در مواد غذایی مختلف بسیار مهم باشد. پیش از این، فعالیت ویتامین A با واحدهای بین المللی یا همان IU  اندازه گیری می شد.

اگر چه این مقیاس هنوز هم در اندازه گیری بیشتر مواد غذایی و مکمل های غذایی استفاده می شود، اما محاسبه IU بی تاثیر است. همانطور که در بالا ذکر شد، میزان جذب ویتامین A متغیر است.

به همین دلیل یک واحد جدید توسط سازمان بین المللی فائو و WHO در سال ۱۹۶۷ ایجاد شد. این واحد، معادل رتینول یا RE، بیان دقیق تری از میزان ویتامین A در غذاها را نشان می دهد.

در سال ۲۰۰۱، واحد دیگری برای اندازه گیری ویتامین A در غذا بیان شد. موسسه The US Institute of Medicine، معادل فعالیت رتینول (RAE) را جهت تعیین مقدار ویتامین A پیشنهاد کرد.

چگونگی دریافت بتاکاروتن از یک رژیم غذایی

رنگ نارنجی در میوه یا سبزیجات اولین نکته ای است که برای یافتن بتا کاروتن در غذاها باید مد نظر داشته باشید. در میان غنی ترین منابع بتا کاروتن، کدو خاردار و روغن نخل خام وجود دارد.

پردازش روغن نخل که برای شفاف شدن روغن انجام می شود اغلب مواد مغذی آن را از بین می برد. کدو خاردار نیز برای افرادی که در جنوب شرقی آسیا زندگی نمی کنند شناخته شده نیست. این منابع ده برابر بیشتر از هویج بتاکاروتن دارند. اما متاسفانه دسترسی به آن ها دشوار است.

منابع رایج تر حاوی بتاکاروتن میوه هایی مانند انبه و پاپایا می باشند. سبزیجات ریشه ای نارنجی مانند هویج و یام از منابع خوشمزه دیگر حاوی بتاکاروتن هستند. علاوه بر این، سبزیجات برگ دار، بسیاری از ویتامین ها و مواد مغذی مختلف مانند بتا کاروتن را در خود جای داده اند. این مواد غذایی عبارتند از:

• کلم
• اسفناج
• سیب زمینی شیرین
• کدو تنبل

منابع دیگر دریافت بتاکاروتن و ویتامین A عبارتند از:

• گریپ فروت
• ماهی
• زردآلو
• کلم بروکلی
• شیر
• تخم مرغ
• گشنیز
• برگ شلغم
• طالبی
• کاهو

میزان بتاکاروتن موجود در هر ماده غذایی

بر اساس یک نظرسنجی که بر روی افرادی ساکن در ایالات متحده آمریکا، کانادا و چندین کشور اروپایی انجام شد مشخص گردید که اکثر زنان روزانه بین دو تا هفت میلی گرم بتاکاروتن را جذب می کنند.

USDA لیستی از غذاهای غنی از بتاکاروتن را ارائه کرده است. در صدر این لیست آب هویج قرار دارد. یک فنجان ۲۳۶ گرمی آب هویج به مقدار ۲۲ میلی گرم کاروتن دارد. جالب است بدانید که رتبه کدو تنبل در این لیست پایین است. به طوری که ۲۴۵ گرم کدو تنبل کنسرو شده که معادل یک فنجان از این ماده مغذی است، ۷ میلی گرم بتا کاروتن را تولید می کند.

روش پخت و پز نیز می تواند میزان وجود این ماده را متفاوت کند. به عنوان مثال مطالعه ای که روی سیب زمینی شیرین انجام شد نشان داده شده است که یک سیب زمینی پخته شده با پوست که حدود ۱۴۶ گرم وزن دارد، ۱۶٫۸ میلی گرم بتاکاروتن دارد. در حالی که سیب زمینی پخته با پوست که وزن ۱۵۶ گرم دارد، ۷/۱۴ میلی گرم در هر وعده بتاکاروتن به بدن می دهد.

۱۵۶ گرم هویج پخته شده و تازه، ۱۳٫۰ میلی گرم بتا کاروتن دارد. به طوری که ۱۴۶ گرم هویج یخ زده پخته شده حاوی مقدار کمی از بتاکاروتن، یعنی ۱۲٫۰ میلی گرم در هر فنجان است.

با این حال، روش ذخیره سازی مواد غذایی همیشه از این قوانین پیروی نمی کند. اسفناج منجمد و پخته شده با وزن ۱۹۰ گرم، ۱۳٫۸ میلی گرم بتاکاروتن دارد. اما اسفناج کنسرو شده و خشک شده با وزن ۲۱۴ گرم، ۱۲٫۶ میلی گرم بتا کاروتن را در خود جای داده است.

این یک تفاوت مهم است که نمی توان آن را نادیده گرفت.

کارکرد بتاکاروتن در بدن

برای استفاده از بتاکاروتن از طریق مکمل ها و رژیم غذایی دلایل زیادی وجود دارد. ویتامین A تولید شده توسط این ماده دارای تأثیرات مثبتی بر روی بدن است.

علاوه بر محافظت از سلول ها در برابر رادیکال های خطرناک آزاد، کاروتن می تواند به جلوگیری از ابتلا به بیماری های قلبی و سرطان، دو مورد از مرگبار ترین بیماری های شناخته شده برای انسان، کمک کند.

جلوگیری از سرطان توسط این ماده از طریق افزایش اثربخشی ارتباط بین سلول ها انجام می شود.

این ارتباط بهتر باعث خطاهای کمتری در تکرار DNA می شود و به این ترتیب، سلول های بدخیم کمتر می شوند. برای سلامتی چشم، بتا کاروتن اهمیت زیادی دارد.

این ماده می تواند در برابر دژنراسیون ماکولا از بدن محافظت کرده و پیشرفت آب مروارید را کاهش دهد.

بتاکاروتن سپر پوستی در برابر آفتاب سوختگی است. علاوه بر این، می تواند به کنترل و جلوگیری از بیماری ها مختلف مانند آسم و آرتریت، پسوریازیس و بیماری پارکینسون، افسردگی و فشار خون بالا کمک کند.

بین کاهش علائم سندرم اکتسابی نقص ایمنی (ایدز) و بتا کاروتن ارتباطی وجود دارد. شانس ابتلا به سرطان دهانه رحم، کلامیدیا و دیسپلازی دهانه رحم نیز با مصرف بتاکاروتن از طریق رژیم غذایی کم می شود.

برای کاهش خطر ابتلا به عفونت های مخمر، بتا کاروتن پیشنهاد می شود. بتا کاروتن حتی می تواند به ناباروری نیز کمک کند.

کمبود بتاکاروتن ممکن است با کمبود ویتامین A همراه باشد. پیامدهای چنین کمبودی عبارتند از:

• شب کوری
• خشکی چشم
• ناتوانی در التیام زخم
• ایجاد نقاط سفید در داخل پلک ها
• مشکلات قرنیه که می تواند منجر به کوری شود.

سایر علائم عبارتند از:

• کاهش وزن
• آکنه
• خستگی
• بی خوابی
• آبسه در گوش
• عفونت های تنفسی

در بعضی موارد یک اختلال ژنتیکی نادر به نام پروتوپورفیری اریتروپویتیک را می توان با مصرف مکمل بتا کاروتن بهتر کرد.

دوز توصیه شده مصرف بتاکاروتن

مصرف مقدار توصیه شده از میوه ها و سبزیجات (پنج عدد در روز)  نیاز به مکمل بتا کاروتن را رفع می کند. با این حال، اگر مصرف این میزان میوه و سبزی امکان پذیر نباشد، توصیه می شود که بزرگسالان از ۶ تا ۱۵ میلی گرم مکمل بتاکاروتن به صورت روزانه مصرف کنند.

از سوی دیگر کودکان باید ۳ الی ۶ میلی گرم در روز از این ماده استفاده کنند. مادران شیرده باید افزایش ناچیزی در بتا کاروتن داشته باشند. مقدار مصرف چربی سالم در رژیم غذایی نیز در جذب بتا کاروتن موثر است.

با توجه به عوارض جانبی دود دخانیات، سیگاری ها باید مصرف مکمل های بتا کاروتن خود را به بیش از ۲۰ میلی گرم در روز برسانند. زنان باردار نیز باید از مصرف میزان زیاد این ماده و مسمومیت با ویتامین A مطمئن شوند. زیرا مسمومیت با این ویتامین با نقایص مادرزادی جنین مرتبط است.

عوارض جانبی بتاکاروتن که باید جدی گرفته شوند

بتاکاروتن نیز مانند تقریبا تمام مواد، بی عارضه و بدون عوارض جانبی جدی نیست. شایعترین عوارض جانبی آن مسمومیت است. بیماری شناخته شده ای به نام کاروتنودرمی وجود داد که موجب می شود رنگ پوست بیمار نارنجی شود. این بیماری ناشی از حضور کاروتنوئید در لایه بالایی اپیدرم پوست است. این بیماری خطرناک نیست.

اما به دلیل تغییر دادن رنگ پوست ممکن است شرم آور باشد. یکی دیگر از اثرات مصرف دوزهای بالا مکمل های بتا کاروتن، بروز سرطان ریه در افراد سیگاری است.

مطالعات نشان داده اند که مصرف مکمل بتاکاروتن خطر ابتلا به سرطان در افرادی که سیگار می کشند را افزایش می دهد.

اثرات مثبت مکمل های بتاکاروتن

استفاده از روغن ماهی به عنوان مکمل، ممکن است منجر به اثرات مثبتی بر روی سلامت قلب و عروق و طول عمر شود. با این حال، مصرف روغن ماهی می تواند استرس اکسیداتیو ایجاد کند. بتاکاروتن می تواند به کاهش این استرس کمک کرده و حتی خواص تری گلیسرید پلاسما مثبت روغن ماهی را افزایش دهد.

مصرف مکمل آهن برای نوزادان ضروری است. اما مصرف این مکمل می تواند میزان ویتامین A پلاسما را پایین بیاورد. مکمل بتاکاروتن در نوزادان می تواند به بهبود تولید ویتامین A و جلوگیری از اثرات ویران کننده کمبود آن کمک کند.

دیگر اثرات مثبت بتاکاروتن شامل موارد زیر است:

• سلامت پوست
• کاهش آکنه
• تشکیل بهتر دندان ها و سایر بافت های رشد کننده
• افزایش قدرت ایمنی
• نگهداری از دستگاه ادراری و گوارشی
• ایجاد احساس متمایز از طعم و مزه

مجله اینترنتی زندگی سالم

فرشته موسی پور